Wie een beetje thuis is in de Drechtsteden herkent de bovenstaande plattegrond meteen, ook al is ie voor de meeste mensen onleesbaar, want de bijbehorende tekst is in Cyrillisch schrift afgedrukt. Het is een geheime kaart van Dordrecht (Дордрехт), gemaakt in 1982 in opdracht van de generale staf van het Rode Leger.

Er staat informatie op de kaart die zeker toen niet via openbare bronnen te vinden was. Hoe kwamen 'de Russen' aan die informatie? En meer nog: waarom zou deze kaart gemaakt zijn? Het lijkt er op, dat het Sovjetleger zich voorbereidde op het - als het tot een oorlog zou komen - bezetten van Dordrecht (en van heel West-Europa, want dit soort kaarten hebben ze van honderden Europese steden getekend en gedrukt).

Ons interesseert deze kaart, niet alleen omdat ie op zijn manier 'mooi' is, maar ook erg nauwkeurig. En op een schaal (1 cm op de kaart is 100 m in het echt) die bijna ieder huis, veldje, gebouw en zelfs iedere boom herkenbaar maakt. Hij is nauwkeuriger dan veel openbare plattegronden van Dordrecht uit die tijd, maar toch ook niet: er zitten fouten in, maar welke? Kijkt u mee? Wat valt u op in uw omgeving? Of in andere delen van de stad?

Graag lezen we wat deze kaart bij u oproept. We hebben daartoe een paar voorbeeldvragen opgesteld, maar ieder commentaar dat op de kaart zelf of de stad in die tijd betrekking heeft is welkom, zo lang het (ook) iets vertelt over deze plattegrond.

Spioneerden de Sovjets in de Drechtsteden?

In 1942 gaf Stalin de topografische dienst van het Rode Leger opdracht om in het geheim de hele wereld in kaart te gaan brengen. De Tweede Wereldoorlog keerde kort daarop in het voordeel van de Sovjet-Unie. In hun opmars door Europa stopten de communistische bevrijdings- c.q. bezettingslegers pas halverwege Duitsland toen zij de Westerse geallieerden ontmoetten, officieel nog hun bondgenoten.

In de daaropvolgende Koude Oorlog ontplooiden de Sovjets op diverse plekken in de wereld militaire activiteiten, daarbij beschikkend over hoogstaand cartografisch materiaal waar alleen sommige officieren van het Rode Leger toegang toe hadden op basis van een strikt gehanteerd need-to-know principe. Elke uitlening van elke papieren druk uit de bewaakte legerdepots was tijdelijk en de militaire gebruiker moest zich daarvoor in persoon verantwoorden [bron].

Ten laatste in 1973 kregen de Sovjettopografen de Drechtsteden in het vizier, waarvan het cartografische product hier in een uitgave uit 1982 voor u ligt. Tot voor kort was dit een militair geheim dat diep in het Oostblok verscholen lag. Het is goed mogelijk dat dit slechts het spreekwoordelijke topje van een ijsberg is.

Oproep!

Wij vragen uw medewerking in de bestudering van deze kaart. Wat zien wij wel en wat niet? En welke tijd(perken) zien wij hierop precies weergegeven?

Behalve de plattegrond bevat de kaart onder meer een legenda, een straatnamenregister en een lijst met gebouwen van instanties. Eén van de opmerkelijke verschillen met bij ons geproduceerde kaarten betreft de gebouwen die aangegeven staan. Kennelijk vonden de 'atheïstische' Sovjets begraafplaatsen of kerken niet interessant, uitgezonderd kerktorens, te onderscheiden van watertorens! Maar het gemeentelijke arbeidsbureau werd blijkbaar wel relevant gevonden.

Niet minder belangwekkend is de spravka, oftewel de beschrijving in verhaalvorm die de makers over Dordrecht en omstreken gaven. Opvallend is dat zij ons typisch Hollandse polderlandschap vooral misprijzen als “bijna onmogelijk” voor troepentransport. Het grootste deel van het buitengebied van het eiland van Dordrecht valt buiten het bereik van de kaart. Ook staan sommige polderwegen (die er nog net wel op voorkomen) er naamloos op. De aard van de vegetatie en de gemiddelde boomhoogte worden daarentegen wel genoemd, net als vele andere technische getallen.

Markant is ook dat de titel van de kaart alleen naar Dordrecht verwijst en de spravka het met betrekking tot de directe omgeving alleen over “voorsteden” heeft. Op de plattegrond zelf wordt Sliedrecht zelfs niet bij naam genoemd, maar slechts als een Dordtse haven aangeduid. Voor de Russen geldt kennelijk het hele gebied als onder Dordrechts bestuur en zijn Zwijndrecht en Papendrecht slechts stadswijken.

Ook bij deze informatie geldt: wat valt ú op? En welke verklaring heeft u daarvoor?

Opmerkelijk is verder het ontbreken van bronvermelding. Bronnen van deze kaart konden satellietopnames, Westers kaartmateriaal en ooggetuigen ter plaatse zijn. Wisten de makers van eventuele Nederlandse geheime militaire complexen toentertijd? Zijn militair relevante gegevens verkregen via terloopse contacten met medewerkers in de transportsector (binnenvaart, spoorwegen, wegvervoer) en de infrastructuur (grond-, weg- en waterbouw)?

Wij vragen extra uw aandacht voor de getallen die (bijvoorbeeld) rivierbreedtes en draagkracht van bruggen aanduiden. Westerse kaarten gaven deze informatie bijna nooit, net zo min als de aard, producten en bedrijfsnamen van bijvoorbeeld de chemische industrie. Ook eventuele bijnamen zijn natuurlijk belangwekkend. Net als eventueel begrijpelijke (over)schrijffouten ten opzichte van bekende Westerse kaarten of misinterpretaties van kaartsymbolen of satellietfoto’s. Kortom, met uw hulp hopen wij een stap dichter bij de bron(nen) hiervan te komen, een beter begrip van deze kaart te verwerven alsmede van de omstandigheden die zij beschrijft en die waaronder ze vervaardigd werd.

Helpt u mee? Reacties ontvangen we graag via het contactformulier

Alvast bedankt voor uw bijdrage.

- de Werkgroep Cartografie:

Arnoud Blok, Arno de Grauw, John Steegh en Harrie Teunissen.

^[bron] Wij ontlenen deze informatie aan het vermakelijke boek “The Red Atlas, how the Soviet Union secretly mapped the World” van J. Davies en A.J. Kent (University of Chicago Press, Chicago 2017)

U kunt dit boek inzien in het Documentatie- en Kenniscentrum Augustijnenhof.